ШӮРИШИ АБӮМУСЛИМ.
Дар замони таназзули ҳокимияти сулолаи Уммавиён ҳаракати озодихоҳонаи халқхои хилофат авҷ гирифт. Қариб сар то сари онро шӯришҳо фаро гирифтанд. Шӯриши калонтарин дар Хуросон ба амал омад, ки сардори он Абӯмуслим буд.
Шӯриши Абӯмуслим соли 747 дар Марв оғоз ёфтааст. Бо даъвати ӯ мардуми Эрони Шимолӣ ва Осиёи Марказӣба муқобилиҳокимияти сулолаи Уммавиён бархостанд. Баъдтар шӯриш ЭрониҒарбӣ ва Ироқро низ фаро гирифт. Халифаи Димишқ Марвони II ба ноиби Хуросон Наср ибниСайёрсупориш дод,ки аз ҳисоби мардуми арабуэронӣ лашкар чамъ карда, шӯриши Абӯмуслимро,ки акнун барон тахту тоҷиУммавиён хатарнок шуда буд. торумор кунад. Вале зӯри ӯ ба ин кор нарасид. Баръакс, ҷангро бохта,маҷбур шуд, ки пойтахтиХуросон шаҳри Марвро тарк карда, бо боқимондаҳои лашкар ба Нишопур равад, то ки аз нав аскар ҷамъ карда, бар зидди Абӯмуслим муборизаро давом диҳад.
Аз нақшан ибни Сайёр бохабар шуда, Абӯмуслим бо сардории яке аз фармондеҳони беҳтаринихуд бар зидди ӯ лашкар
фиристонд. Қӯшуни фиристодаи Абӯмуслим дере нагузашта дар Нишопур лашкари халифаро торумор кард. Уммавиён гарчандетамоми қувваашонро ғун карда, як маротиба ба шӯришчиён зарба заданд, лекин аз ин зиёд кори дигаре карда натавонистанд. Абӯмуслим баъди ин шикаст лашкарашро боз ҳам зиёдтару боқувваттар карда, ба ҳуҷуми ҳалкунандаи зидди Марвони II раҳсипор шуд. МарвониII хост, ки лашкари Сурияро бар зидди Абӯмуслим истифода барад, вале вай нисбат ба худи ӯ душманона муносибат кард. Марвони II дар Сурия ба муроде ноил нашуда, ба Миср раҳсипор шуд, вале фармондеҳи Абӯмуслим — Абдуллоҳ ибни Алӣ бо лашкари калон ӯродумболагирӣ карда, то Миср рафт. Дар ин ҷо лашкари халифа ба бадкирдороне муттаҳам шуда, обрӯяш рехт. Халифа дар амал бе лашкар монда,хост ки ба Мағриб фирор кунад, вале дастгир ва қатл карда шуд.
ТАЪСИСИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН.
Аз ғалаба бар Марво ни II на шӯришчиён, балки Абулаббос истифода бурда, ба тахти Хилофати Бағдод нишаст ва асосгузори сулолаи нави халифаҳои араб шуд. Бо амри Аббос аъзоёни хонадони Уммавиён нест карда шуданд. Аз ин сулола танҳо як нафар — Абдураҳмон ҷон ба саломат бурда, ба Испания гурехт ва соли 756 худро амири Андалус эълон кард.Аз куштори Аббос Абӯмуслим ҳам наҷотсфга нашионись Баҷоион ки ба Абӯмуслим барои шикаст додани Марвони II миннатдорӣизҳор кунад, халифаи нав ӯро ба зиндон партофта, баъди чанде қатл кард.
Масҷиди Умар — «Кубат-ас-Саҳро».
Халифаҳои сулолаи нав аз амаки Муҳаммад пайғамбар — Аббос оғоз ёфтааст. Яъне, чун авлоди Алӣ ибни Абӯтолиб Абулаббос ба хонадони пайғамбари Аллоҳ мансуб буд.
Аббос аз ғазаби Марвони II тарсида, дар Куфа пинҳон шуд. Баъди дар назди мардуми Куфа савганд ёд кардан Абулаббос ба шаҳри Анбар рафта, қароргоҳи худро ташкил намуд. Ба ин ҷо аз тамоми гӯшаю канори хилофат хешу табори ӯ ҷамъ омада, иброз доштанд, ки омадаанд, то ки ба халифаи нав итоат кунанд. Абулаббос 4 сол ҳукмронӣ карда, соли 754 дар синни 30-солагӣ вафот кард. Ҳангоми беморӣ Абулаббос бародари худ Абӯҷаъфарро вориси тахту тоҷи Аббосиёнэълон кард. Баъди ба тахт нишастан халифаи нав номи «Мансур»-ро гирифт, ки маънояш «ғолиб» мебошад.
ШАҲРИ БАҒДОД.
Бағдод аввал «Мадина-ас-салом», яънс «Хонаи сулҳ ва некӯкорй» ном дошт. Ин шаҳрро халифа Мансур соли 762 дар ҷои деҳаи «суқ Бағдод». яъне «бозори Бағдод» бунёдкардааст. Номи Хилофати Бағдод аз номи пойтахти сулолаиАббосиён гирифта шудааст.
Бағдод дар соҳили рости дарёи Даҷла, шимолтариҷӯйикалони Сарат, ки ин дарёро ба дарёи Фурот мепайваст,бунёд гардид. Барои сохтани шаҳри Бағдод бо амри Мансур мардуми Байнаннаҳрайн, Ироқ ва ҳатто Сурияю Эрон иҷборанҷалб карда шуда буданд. Шумораи онҳо 100 ҳазор нафарро ташкил мекард.Соли оянда хазина ва идораҳои давлатии Аббосиён аз Куфа ба Бағдод кӯчонида шуданд. Сохтмонишаҳри Бағдод соли 766анҷом ёфт. Атрофи Бағдодро ду девори гирди қалъа иҳота мекард. Баъди девор хандаки чуқури сероб мавҷуд буд.
Дар қисмати марказии шаҳр қасри халифа ҷойгир буд, ки он бо девори дохилӣ иҳота карда шуда буд. Ин қасрро «Дарвозаҳои тиллоӣ» ё «Гумбази сабз» меномиданд, зеро боми толори тоҷу тахти халифа гумбази калониҷилодор дошт. Дар шафати қаср масҷид сохта шуда буд. Аз қалъа каме дуртар идораҳои давлатӣ,хобгоҳи горд, ҳарами оилавии халифа ва амалдорони давлатӣ ҷойгир буданд. Зиндон аз қасри халифа каме дуртар воқеъ буд. Шаҳр чор дарвоза дошт — дарвозаи Басра, дарвозаи Хуросон, дарвозаи Сурия ва дарвозаи Куфа. Роҳҳои баромад аз ин дарвозаҳо аз маркази шаҳр оғоз ёфта буданд.
Шаҳри Бағдод дар асри IX ба яке аз шаҳрҳои калонтарини тиҷоратию ҳунармандӣтабдил ёфта, тарафи чапи дарёи Даҷларо
низ дар бар гирифта, ба маркази асосии маданию маъмурии Хилофат мубаддал гардид. Тамоми Хилофати бузург аз тарафи халифаҳои Аббосиён аз ҳамин шаҳр идора карда мешуд.
ШӮРИШИ МУҚАННАЪ.
Шӯриши Муқаннаъ дар Мовароуннаҳр соли 776 оғоз ёфта, то соли 783 давом кардааст. Ин ҳаракати оммавиро «шӯриши сафедҷомагон» номидаанд. Аз арабӣ тарҷумаи «Муқаннаъ» ҳамин маъниро дорад.
Муқаннаъ дар аввал ҳам муқобили Абӯмуслим ва ҳам муқобили Аббос буд. Бо сабаби таблиғоти зидди Аббосиён Муқаннаъро халифа Мансур дар Марв дастгир карда, ба яке аз зиндонҳои Бағдод партофт. Вале ӯ дере нагузашта, аз он ҷо гурехта, ба Марв баргашт. Баъд аз Марв ба Мовароуннаҳр омада, мардумро ба муборизаи зидди арабҳо даъват намуд.
Дарғоибии Муқаннаъ дар Мовароуннаҳр «шӯриши сафедҷомагон»васеъ паҳн шуда, қисми зиёди водиҳои Қашкадарё ва Зарафшонро фаро гирифт. Дере нагузашта шӯриш ба Бухоро ҳам омад.
Сабаби дар зери парчами Муқаннаъ муттаҳидшавии мардуми Мовароуннаҳр он буд, ки баъди омадани арабҳо мардуми меҳнаткаш озодии худро аз даст доданд. Арабҳо кишоварзон ва ҳунармандонро бо андозҳои миёншиканқашшоқ карданд. Ғайр аз ин, арабҳо аҳолии Мовароуннаҳрро дар сохтмони иншоотҳои бинокорӣ, кандани ҷӯй, роҳҳо ва корҳои дигари ҷамъиятӣбепул истифода мебурданд.
Муқаннаъ ба Осиёи Марказӣ омада, ба тобеонаш фармуд, ки дар кӯҳи Санам қалъаи мустаҳкам созанд. Ин фармони Муқаннаъ бо тезӣиҷро карда шуд.
Марокаш ва заминҳои баонҳамсоя. Харитаи асриXV-и аврупоӣ.
Халифа Маҳдӣ,ки дар Нишопур буд, ба муқобилиМуқаннаъ артишсершумору пурзӯри худро сафарбар кард. Халифа ба Нишопур барои он омад, ки дар мубориза бар зидди Муқаннаъ шахсан роҳбарӣ кунад. Маҳдӣ аксарияти фармондеҳони артишро барои беҷуръатию ноӯҳдабароӣ аз вазифа сабукдӯш карда, ба ҷои Онҳо дигаронро таъйин намуд. Сарфи назар азин дарибтидо ӯ шӯриши»сафедҷомагон»-ро пахш карда натавонист. Ба Маҳдӣ лозим омад,ки барои ин кор 7 сол сарф кунад. Дар муҳорибаи охирин ҳам шӯришчиён қалъаи худро каҳрамонона муҳофизат мекарданд,гарчанде ки лашкари халифа азонҳо чандин маротиба зиёд буд.
Вақте ки Лашкари халифа қалъаро фатҳ мекунад. Муқаннаъ заҳр хӯрда, мемирад. Шӯриши»сафедҷомагон» шикаст хӯрд. Ҳамин тариқ, дар Мовароуннаҳр умри ҳокимияти Аббосиён боз якчанд дахсолаи дигар дароз шуд.
ИДОРАИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН.
ХилофатиБағдод давлатиисломӣ буд. Мувофиқиқонунҳоимазҳаби суннӣ халифаи Аббосиён вазифаи имом ва амир, яънеҳокимияти динӣ ва дунявии хилофатро дар ихтиёри худ дошт. Халифа ҳамчун сарвари мусулмонон,ворис ва муовини Муҳаммад пайғамбар ва ҳатто намояндаиАллоҳ дар Замин, аз ин рӯ,соҳиби олии тамоми Замин ва боигариҳои дигаримамлакат ба шумор мерафт. Ҳокимияти халифа номаҳдуд,яъне мутлақбуд. Табақаи болоииин мутлақиятро аъзоёни сулола ва наздикони дигари халифа ташкил менамуданд. Ноибони халифа дар внлоятхо аз тарафи халифа таъйин карда мешуданд ва танҳо ба ӯ итоат мекарданд.
Азхудкунии андозҳо аз тарафи ноибони халифа кирдори ғайриқонунишуморида шуда, гунаҳкор ба ҷазои сахт гирифтор карда мешуд.
Ашрофони араб танҳо хилофатро идора карда наметавонистанд. Нуфузиашхоси маъруфи эронӣ то андозае баланд буд, ки халифаҳо маҷбур шуданд хилофатро бо ҳамроҳии онҳо идора кунанд.
МансуриАббосӣномҳои мақомоти ҳокимияти марказӣ ва тарзиидоракунии хилофатро мисли Сосониён ташкил намуд.
Доир ба соҳаҳои алоҳида вазоратҳо мавҷуд буданд. Ба вазоратҳо вазирон роҳбарӣ мекарданд. Дар зарфи ним аср ин вазифаҳоро асосан аъзоёни сулолаи Бармакиҳои Эрон иҷро менамуданд. Яке аз вазирон сарвазир шуд. Ӯ ёрдамчии аввали халифа ба ҳисоб мерафт. Сарвазир дар ихтиёри худ дастгоҳи идораи молия,артиш ва муассисаи назорати давлатиро дошт. Сарвазиринчунин мӯҳри халифаро ихтиёрдоримекард. Ҳамчун сохибн мӯҳр сарвазир тамомиҳокимиятиолиро ба худ тобеъ карда буд. Ба амру фармонҳо ва ҳуҷҷатҳои дигари аз ҷониби халифа ба даст расида мӯҳр мемонд. Барои ба санадҳо пахш кардани мӯҳр аз халифа иҷозат намепурсид Ашроф ва амалдорони эронӣ ҳамин тариқ,тавассути Бармакиҳо халифаро дар зери назорати худ нигоҳ медоштанд.
Халифа Ҳорунаррашид (786-809) Бармакиҳоро аз ҳокимият маҳрум ва як қисми онҳоро қатл кард. Вале аъзоёниин сулола боз муддати дуру дароз ба халифаҳоиАббосиён ва давлатҳои Тоҳириён, Саффориён, Ғазнавнён ва Салчуқиён дар вазифаҳои гуногуни баландидавлатӣ хизматкардаанд.
БАРҲАМ ХӮРДАНИ ХИЛОФАТИ АББОСИЁН.
Аббосиён ҳудудҳоиимперияиташкилкардаи Уммавиёнро ҳанӯз аз аввали ҳукмронии худ дар дасташон нигоҳ дошта натавонистанд. Барҳамхӯрии Хилофати Бағдод аз қисматиғарбии он оғоз ёфт. Андалусия ба ҳайатиХилофатиБағдод дохил нашуд. Дар ин вилоят Абдурраҳмон,ки аз таъқиби Аббосиён ба ин ҷо фирор карда буд, ХилофатиҚурдобаро ташкил намуд. Дар охирҳои
Масҷиди каяон дар Кайруан (Тунис). Асри X.
асри VIII Мағриб ҳам аз хилофат ҷудо шуд. Онро имомишиъа Идрис забт карда, ба сулолаи мустақили Идрисҳо асос гузошт. Соли 800 ноибиМағриб Иброҳим Ибни Ағлаб Африқои Шимолиро ҷудо карда, подшоҳи он шуд. Қисмати боқимондаи Хилофати Араб то муддати муайян дар ҳайати Хилофати Бағдод монд. Аз байн қариб боз 200 сол сипарӣшуд. Дар тӯли ин давра дар тамоми гӯшаю канорҳои Хилофати Бағдод бар зидди истибдоди Аббосиён ҳаракатҳои халқӣба амал омаданд. Ҳаракати хуррамиҳо ва зинҷҳо калонтарини онҳо буда, ҳокимияти Хилофати Аббосиёнро боз ҳам заифтар гардонд. Вилоятҳо ҳам аз тобеияти халифаҳо мебаромаданд. Давлатҳое, ки як вақтҳо аз тарафи Уммавиён забт карда шуда буданд, аз ҳайати Хилофати Бағдод баромада, давлатҳои соҳибистиқлолро ташкил менамуданд.
Дар миёнаҳои асри IX Мисриҳам истиқлолият ба даст овард. Аз Хилофати Бағдод аввал Хуросон ва сипас Эрони Ғарбӣ ҷудо шуд. Дар Мовароуннаҳр ва Хуросон аввал давлатҳои Тоҳириён ва Саффориён ва баъд давлати Сомониён тавлид ёфт. Дар Фурот давлати мустақили Мосул таъсис гардид. Дар нимаи дуюми асри X дар Эрони Шарқӣ ва як қисми Афғонистон давлати туркию эронии Ғазнавиён ташкил ёфт. Дар миёнаҳои ин аср дар ихтиёри халифаҳои Аббосиён Арабистон ва як қисми Байнаннахрайни атрофи шаҳри Бағдод монду халос.
Соли 1055 Бағдодро туркҳои салҷуқӣ ишғол карданд. Намояндаи туркҳо Туғрулбек худро султониин давлати нав эълон кард. Баъди ин дар дасти халифаҳо танҳо вазифаи роҳбарӣ ба дини ислом монду бас. Халифаҳо пойтахти худро ба Самарра кӯчониданд. Халифаҳои аббоси то соли 1258, яъне то ба ин ҷо омадани истилогарони Муғулсарварии дини исломро ба ӯҳда доштанд.
