Маданияти Хинди қадим

Маданияти Хинди қадим

Хидустон маданияти бои кадима дорад. Дар ин сарзамин инсон дар асри санг ба вучуд омадааст. Такркбан дар дазораи Ш-П дар ин чо маданияти Хараппи амал мекард. Дар нимаи 2-ми ҳазораи II ба Хиндустон халкҳои ориёй омада, асосан дар Панчоб ва соҳилҳои руди Ганг чойгир шуданд. Онҳо ба чорводорй зироаткорй, хунармандй ва тичорат машгул буданд. Дар дазораи I то мелод дар кисми шимолии Хиндустон давлати гуломдорй ба вучуд омад ва то асри VI то мелод давлатҳои мазкур дар кисми ғарбии он амал мекарданд. Аҳолй дар ҳамон вакт аз 4 табака -браҳманҳо, кшатриҳо, вашиҳо. ва шудраҳо иборат буд. Вале ду табакаи аввал афзалияти бисёртар дошт. Гуломон асосан дар дасти ашрофони брахманҳо ва кшатриҳо кор мекарданд.

Асрҳои Ш-1 Х,индустонро Искандари Макдуни тасхир кард, Асрҳои 1-Ш бошад дар Хиндустон инкишофи иктисоди му-шодида мешуд ва асри IV давлати Магадха ба вучуд омад. Дар давраи ҳукмронии Чандра Гупта империяи гуптҳо ташкил шуд ва дар инкишофи маданият асри тиллогй мушоҳида карда мешуд.

Хануз то рузгори ориёи ҳиндуҳо бо фалсафа ва дигар илмҳои табий шиносой доштанд. Сабаби чунин шиносой дар он буд, ки дар Хинди кадим дини Брахмания муътакидони худашро барои дарки мабдаи бешахс, мутлак, ки оламро офаридааст, даъват мекард. Барои фахмидани асрори хамин мабдаи мутлак барахманхо бештар ба кунчи танхой нишаста ба ибодату риёзат машгул мешуданд ва тафаккури абстрактии онхо нихоят тараккй мекард. Чунин шароит ба онхо имконият медод, ки зимни ибо дат ба фалсафа, риёзиёт, мусикй ва навиштани шеър машгул шаванд. Бинобар ин дар Хинди кадим се навъи илм: фалсафа, риёзиёт ва илми адаб инкишоф ёфт. Илми хайатшиносй хамчун кисми таркибии риёзиёт ташаккул ёфт, чойгиршавии ситорахо, чадвали синус кашф карда шуд. Дар риёзиёт системаи позитсионии дахй, ченакхо ва гайра маълум гардид. Дар сохаи тибби кадим Хиндустон хеле пеш рафт. Ханўз дар асри IV кариб то 2000 асбобхои чаррохй барои табибони хиндй маълум буд. Баъдтар асари бузурги тибби бо номи «Сидхинд» тавассути табибон иншо гар­дид, ки он дар ахди ибни Маъмун дар маркази илмии Чанди Шопур аз забони санкритй ба забони точикй тарчума карда шуда буд. Дар он анатомия, терапия (касалихои дарунй), чаррохй ба кисматхои махсус чудо карда шуда, рочеъ ба ташхиси касалихо, чоки кайсар, муоличаи чашм ва гайра маълумоти лозима оварда шудааст.

Аз асри IV сар карда фалсафа, илмхои табии, адабиёт, илмхои ғайбу ғариба инкишоф ёфт. Мхабхарата, Рамаяна, Панчатандра дар хамин давра ба вучуд омаданд. Дар хамаи сохахои илму фарханги кадимаи Хинд осори таълимоти браҳмания, ки аз IV мархила иборат аст;

1. ичрои фароизи динй; 2. хондани суруди муноҷот; 3. интихоби гўшаи излат чихати риёзат; 4. тавсифи нафс ва расидан ба макоми «фано» хис карда мешуд.

Мархилахои мазкур зинахои такомули рўҳии инсон мебошанд, ки заминаи инкишофи афкори фалсафию ҷаҳоншиносй гардидаанд.

Дар тамаддунҳои Ҳинди қадим масъалаи фалсафй (упанишая) ва ахлоқй мақоми махсус доранд. Махсусан, масъалаи хайру шарр ва дигар макула (категория)-хои марбут ба он дар рузгори хиндуён ба хукми анъана даромада буд. Онхо зимни ичрои вочиботи динй дар зиндагии шахсй ба некй, хайру эхсон, мехмоннавозй, тарбияи фарзандон ахамияти махсус медоданд, сифатдои разилаи ахлокй: зулм, чадл, дуруггуй, дуздй, бухлу дасад, танпарварй, бадандешй ва гайраро мазаммат менамуданд.

Дар оини буддой низ масъаладои ахлокй дамчун чузъи таркибии тамаддуни Хднди кадим мавкеи махсус дошт. Баро-бари бардам додани чамъияти каставй, буддоия 8 рукни асосии ахлокиро заминай таълимоти худ карор дод. Ба ондо ба чуз рафтори нек, кирдори нек ва пиндори нек, ки дар зардуштия низ чорй буд, мучодалаи нек, нигоди нек, тааккули нек, касбу кори нек ва иродаи нек дохил мешуданд. Дини мазкур омузиши илмро оромии руд медонист.

Дар заминай ахлокй дамида дар Хиндустон фалсафаи йога ба вучуд омад. Дар он инсон ба воситаи машкдои нидоят мушкилу токатфарсо (85 навъи машки бадан ва руд) даракати аъзои бадани худро идора карда, ба олами улвй робита пайдо мекунад.

Буддоия ва равияҳои гуногуни он минбаъд ба Хитой, Тибет, Япония, Корея, Муғулистон ва датто Хуросону Мавоуннаҳр таъсир карданд. Адабиёти ведӣ низ инкишоф ёфт. Вобаста ба пеш­рафти даёти иктисодй илму фарданг, махсусан, санъати меъморй, мусикй, дунармандй ва гайра тараккй кард. Маъбаду бутхонаҳо, ки бо тарзу усулҳои гуногун сохта шудаанд, системаи обёрии ниҳоят мураккаб, касру кушкҳои кадима ва тасвирҳои гуногуну накшу мусаввараҳои мухталиф ба он шаҳодат медиданд.

Абурайҳони Берунй дар китобаш «Китоб-фи-тадқиқ молил Хинд» дар бораи Хиндустон маълумотҳои фаровон оварда, рочеъ ба тараккиёти соҳаҳои гуногуни илм, аз чумла илмй чугрофия, астрономия, таърих, расму оин ва гайра нуқтаи назари худро иброз доштааст. Шатранҷ низ дар Хииндустон ихтироъ шудааст.

МАДАНИЯТИ Чини ҚАДИМ

Дар шимолу Шарки Хдндустон дар паси кухҳои баланди мушкилгузар хамвории Хитой пахн гаштааст. Дар хамворй ду дарёи калон Хуанхе ва Янцзи чорй мешавад ва дар сохилхои хамин дарёхо шахрхою подшохигарихои Хитойи кадим ба вучуд омадааст, ки бозёфтхои ин харобахо аз маданияти бою пурарзиши Хитой маълумот медихад. Баробари ташкил ёфтани давлати ягона дар Хитой хати умумй барои мамлакат чорй карда шуд. Барои хат иероглифхо ба сифати аломат хизмат мекарданд. Х,ар як иероглиф калимаи яклухтро ифода мекард. Дар хати хитойи дахХо хазор иероглиф хает. Саводомузй солхои зиёд давом мекард ва он танхо барои фарзандони амалдорон ва бойхо дастрас буд. Дар хазораи 2-уми пеш аз мелод хитоихо дар тахтахои бамбук менавиштанд. Як китоб як ароба тахтачахоро ташкил мекард. Хуччатхои нихоят мухим, масалан фармонхои императорхо дар шохй навишта мешуд. Дар аввали асри мо хитоихо аз матоъ-порахо, пуслохи дарахт ва аз бамбук тайёр кардани когазро ёд гирифтанд. Когаз бисер арзон ва нисбати тахтачахои бамбуки хеле боб буд. Донишхои илмй дар Хитой хеле инкишоф ёфта буд. Дар донишхои илмй тачрибаи хазорсолаи мехнаткашони Хитой акс ёфтааст. Дар асоси мушохидахои дехконон оид ба ивазшавии фаслхои сол ва муоинаи харакати чиемхои осмонй, хитоихо таквими нихоят аник; тартиб доданд. Астрономхои Хитой оламро ба тухми хеле бузург монанд мекарданд. Заминро ба зардии тухм, осмонро ба пучокде он монанд аст мегуфтанд. Ба осмон аз дарун ситораю сайёрахо овехта шудаанд ва осмон хамрохи онхо дар гирди замин давр мезанад. Дар китобхо оид ба хочагйи кишлок тачрибаи дехконони Хитой дар сохаи кишт, обёрии замин, кирмакпарварй ва нигохбуни буттахои чой маълумотхо оварда шудаанд. «Чой» ин калимаи хитойист. Чой барои муолича хамчун дору, барои нигох доштани кувваи бемор дар Хитой истифода бурда мешуд. Баъдтар онро хамчун нушокй истеъмол мекардагй шуданд. Аз мушохидахои бахрнавардон ва сорбонхо илми чугрофия пайдо шуд. «Китоб оид ба кухх,о ва бахрхо» дар бораи Хитой» ва мамлакатхои ба он хамсоя бисер маълумотхои дуруст ва фоиданок медод.

Дар Хитой чун дигар халкло сайю кушиши омухтани гузаш-таи худ карда шудааст, то ки даёти имрузаро дурусттар донанд. Таърихй Хитойро Сима Циян, дар охири асри II ва авали асри I пеш аз мелод зиндагй карда буд омухтааст.

Сима Циян кариб саросари мамлакатро гашта хуччатдои хатиро чамъ кардааст ва таърихй кадимаи Хитойро навиштааст, ки ян китоб «Кридадои таърихй» ном дорад. Санъат низ дар Хитой хеле инкишоф ёфтааст. Биноҳо дар Хнтойи кадим асо­сан аз чуб сохта мешуданд, ки то замони мо ха роба дои он боки мондааст. Ба синфҳо ва табакаҳо чудо шудани аҳолиро дар Хитой накшхои дар болои санг кандашуда хеле хуб нишон ме­дидад. Хайкалтарош дар конхои намак андоми логари аз кори вазнин мондашудаи гуломонро хеле мохирона тасвир кардааст ва баръакс дар накши «Базм дар каср» викору тамкини сохиби фарбехи хона, ба мехмонони у хушомадгўӣ шитобкории хизматгарони зиёдеро нишон медидад, Хитой аз ҷиҳатимаданияти моддии худ дар ин давра бо абрешими худ маълуму машҳур гаштааст. Дар ин асос дар асри II пеш аз милод роҳи бузурги абрешим кушода шуд. Робитаи Хитой бо мамлакатҳои баҳри Миёназамин бисер суст тараккй мекард. Бинобар ин маданияти Хитой аз бисер чиҳат хусусиятдои худро дар замонхои кадим нигох доштааст.